قلعه رودخان؛ فومن

قلعه رودخان نام قلعه‌ای تاریخی در ۲۰ کیلومتری جنوب غربی شهر فومن در استان گیلان است. برخی از کارشناسان، ساخت قلعه را در دوران ساسانیان دانسته‌اند. این قلعه با 6/2 هکتار مساحت بر فراز ارتفاعات روستای رودخان قرار دارد. دیوار قلعه ۱۵۰۰ متر طول دارد و در آن ۶۵ برج و بارو قرار گرفته شده‌است. این بنا به وسیله سنگ و آجر ساخته شده و در بخش های آسیب پذیر و نقاط حساس، سنگ با ملات ساروج به کار رفته، اما در مسیر اطاق ها، برج ها و سقف های گنبدی شکل از آجر، گچ و ملات ساروج استفاده شده است.

قلعه رودخان که به زبان محلی اهالی آن منطقه (تالش ) به نام قعله رودخون خوانده می‌شده است یکی از بناهای تاریخی بسیار قدیمی در استان گیلان است. دژ مستحکمی که دکتر منوچهر ستوده در کتابی با نام "آستارا تا استرآباد" از این قلعه با نام سومین بنا از عجایب هفتگانه گیلان یاد می کند و ویژگی های شگفت انگیز آن را به تصویر می کشد. وی در این باره می گوید:

من تاکنون دژی به عظمت و استحکام قلعه رودخان ندیده ام. تنها دژی که می تواند برابر همان قلعه باشد، قلعه اصطخر فارس است. دژهای خراسان و الموت رودبار و طارم زنجان در مقابل این دژ، بسیار کوچک و ناچیزند و شاید مساحت 10 یا 12 دژ، مساوی اراضی قلعه رودخان باشد

قلعه رودخان ترکیبی از هوشمندی در معماری، ساختار دفاعی و ویژگی‌های استراتژیکی و رزمی است و به همین سبب از تاریخ 30 مرداد سال 1354 با شماره ۱۵۴۹/3 در فهرست آثار ملی ایران  قرار دارد.

قلعه رودخان گیلان، جایی است که به شما فرصت تجربه همزمان تاریخ گردی و طبیعت گردی را می دهد؛ قلعه ای تاریخی در قلب طبیعت که سرد و گرم روزگار را چشیده و همچنان استوار ایستاده است. شاید اگر تعداد پله های قلعه رودخان  را به شما بگوییم، برای بازدید از این بنای تماشایی مردد شوید اما کافیست نگاهی به عکس های قلعه رودخان بیندازید تا بالا رفتن از این پلکان طولانی را به جان بخرید و بیش از 1000 پله را بپیمایید. قلعه رودخان، بزرگترین قلعه آجری ایران است. این قلعه برای مدتی میزبان میرزاکوچک خان جنگلی نیز بوده است.

این قلعه در ۲۰ کیلومتری جنوب غربی شهر فومن در گیلان قرار دارد، بالای روستای رودخان واقع شده است.

قلعه رودخان شاهکاری به تمام معناست. این قلعه در دل جنگلی وحشی و صعب‌العبور قرار گرفته و موقعیت بی‌نظیرش باعث شده در طول تاریخ تسخیر ناپذیر باشد. موقعیت و شیوه ساختش اشاره‌ای بر ساسانی بودنش دارد و شاید به همین خاطر باشد که دیلم چهارصد سال در برابر حمله اعراب خم به ابرو نیاورد. قلعه رودخان در زمان سلجوقیان تجدید بنای اساسی می‌شود و امروزه همگان برای دژ هویتی سلجوقی قائلند. این قلعه مابین قرن‌های چهارم تا ششم هجری از پایگاه‌های مقاومت اسماعیلیان الموت بوده و اسماعیلیان توانستند دهه‌ها ابتدا در برابر سلجوقیان و سپس در برابر مغول‌ها مقاومت کنند و حتی سکه خودشان را ضرب کنند.

سرانجام این قلعه در حمله هلاکوخان مغول طعم شکست را چشید و سلسله اسماعیلی از بین رفت. این قلعه در زمان صفوی نیز از پایگا‌های مقاومت بود و حسام دباج (مظفر السلطان) به پشتوانه موقعیت استراتژیک قلعه عَلَم مخالفت با خاندان صفوی را برداشت که در نهایت از شاه اسماعیل شکست و قلعه در اختیار شاه صفوی قرار گرفت.

دلیل نام گذاری آن به رودخان به رودی بر می‌گردد که از انتهای دره‌ی منتهی به قلعه می‌گذرد و در کنار این رودخانه‌ با همین نام  بنا شده است، معادل باستانی دژ رودگان یا روگان (دژی در کنار رود) است که به مرور زمان  نامش  به رودخان تغییر پیدا کرده است. اما این دژ در گذشته قلعه حسامی نام داشته است، امیر حسام الدین دباج فومنی شخصی بود که در دوران صفوی قلعه را بازسازی کرد و آن را پایگاهی برای مقابله با سلاطین صفوی قرار داد که البته پایان خوشی نداشت. قلعه‌ای که با نام‌های  قلعه "هزار پله"، "حسامی" و "سکسار" نیز خوانده شده است. برخی از کارشناسان بر این باورند که این قلعه متعلق به دوره‌ی ساسانیان و زمان حمله‌ی اعراب به ایران است و مجددا در دوران سلجوقیان بناشده و از پایگاه‌های مبارزاتی اسماعیلیان بوده است. 

روی کتیبه‌ای که از این قلعه در موزه‌ی گنجینه‌ی رشت نگهداری می‌شود، نوشته شده که در سال ۸۲۱ تا ۹۱۸ هجری قمری برای سلطان حسام‌الدین امیردباج بن امیر علا الدین (فرمانروای بیه پس یکی از دو منطقه‌ی گیلان قدیم که از اطاعت سلجوقیان سرپیچی کرد و قلعه رودخان را بازسازی کرد و نهایتا دستگیر شد و در تبریز به دار آویخته شد) تجدید بنا شده است. قلعه که در ارتفاعی حدود ۶۶۵ تا ۷۱۵ متر از سطح دریا قرار دارد، ۲.۶ هکتار مساحت دارد، دارای برج و باروهایی به بلندی ۱۵۰۰ متر است. طول قلعه حدود ۵۰۰ متر است و در نقاط مختلف عرضی متفاوت دارد.  

قلعه از دو بخش با نام‌های ارگ و قورخانه تشکیل شده که ارگ محل شاه‌نشین و حرم‌سرای وی و قورخانه محل فعالیت‌های نظامی و زندگی سربازان  بوده است. ارگ در قسمت غربی در دو طبقه ساخته شده و قراول‌خانه‌ها در قسمت شرقی در دو طبقه با نورگیرها و روزنه‌های متعدد بر اطراف قلعه مسلط هستند. 

چون قلعه روی دو قله بنا شده به سه بخش شرقی، میانی و غربی تقسیم می‌شود.  بخش شرقی که با دروازه‌ای از سایر قسمت‌ها جدا می‌شود روی یک تپه‌ی ۶۷۰ متری قرار دارد و بیشتر بناهای آن جنبه‌ی نظامی دارد و شامل دروازه‌‌ی ورودی، زندان، در اضطراری و تعدادی واحد مسکونی و دو برج بزرگ است. قسمت میانی که در پایین‌ترین سطح قلعه قرارگرفته دروازه‌ی اصلی را در بردارد و نهایتا قسمت غربی که روی شیب تند کوه بنا شده است شامل بخش‌هایی نظیر دروازه‌‌ی ورودی، آب انبار، آبریزگاه، سردخانه، شاه نشین و تعدادی واحدهای مسکونی  است.

در ورودی در ضلع شمالی است و دو طرف آن دو برج عظیم قرار دارد و کتیبه‌ای که اکنون در موزه‌ی رشت نگهداری می‌شود بالای آن بوده است. ۴۲ برج دیده‌بانی دور تا دور قلعه وجود دارند که در پایین توپر و در بالا تو خالی هستند و اتاق‌های هشت ضلعی آنها در بالا با طاق‌های گنبدی پوشانده شده‌اند.  داخل دیوارها و برج‌ها روزنه‌هایی شیب دار وجود دارد که برای ریختن مواد مذاب و تیراندازی در نظر گرفته شده بودند. برخی از این برج‌ها دارای دو طبقه هستند که سقف تعدادی از آنها چوبی است و درون آنها اجاق و دودکش وجود دارد که در سرمای زمستان به اسکان بهتر سربازان کمک می‌کرده است.

مهمترین بنای قسمت غربی این قلعه شاه‌نشین است که در بالاترین بخش قلعه ساخته شده است و از لحاظ ساختار با دیگر قسمت‌ها متفاوت است. دارای دو بخش تحتانی، فوقانی و تراس است که این تراس مکان مناسبی برای تماشای قلعه است. به علاوه چشمه‌ی آبی که قبلا منبع اصلی تامین آب قلعه بوده ( که می‌گویند از ییلاق زردخونی آورده‌اند) در گذشته در حیاط آن دیده می‌شده است که پس از زلزله‌ی سال ۱۳۶۹ گیلان خشک شد و بعدها مجددا توسط میراث فرهنگی این استان احیا شد.

در کناره قلعه رودخانه‌ای به همین اسم قرار گرفته و قبل از اینکه پله‌های طولانی را بالا بروید رستوران و غذاهای محلی زیادی هست که میتوانید غذاها و خوراکی هایشان را امتحان کنید. نان‌های محلی و کلوچه فومن، آلوچه و لواشک و دست بافته‌های زنان فومنی، پایین این منطقه را به بازارچه‌ای شبیه بازارچه‌های محلی کشورهای جنوب شرقی آسیا تبدیل کرده.

برای ورود به محوطه و همچنین قلعه باید مبلغی را پرداخت کنید.

نحوه‌ی دسترسی از طریق فومن بدین صورت است که  با عبور از روستاهای گشت، کردمحله، گشت رودخان، سیاه کش، گوراب پس، ملسکام، سعیدآباد به روستای قلعه  رودخان می‌رسید و با گذر از حیدرآلات و طی کردن سه کیلومتر جاده‌ی خاکی به اراضی قلعه رودخان وارد می‌شوید و ۱.۵  تا ۲  کیلومتر باقیمانده تا  صعود به قلعه را باید از پله‌های تعبیه شده (حدود ۱۰۰۰  پله) استفاده کنید. یا به بیان دیگر شهر فومن در ۲۰ کیلومتری رشت قرار دارد و جاده‌ی زیبایی نیز در مسیر فومن به قلعه رودخان وجود دارد. از مرکز شهر فومن تا پارکینگ قلعه رودخان ۲۲ کیلومتر راه است که می‌توانید پس از پارک اتومبیل مسافتی در حدود ۲ کیلومتر باقیمانده را پیاده طی کنید.